آناتومی ستون فقرات (ستون مهره)

ستون فقرات یکی از حیاتی‌ترین قسمت‌های بدن ماست که از بدن پشتیبانی می‌کند و امکان حرکت کردن بدن در جهات مختلف را ممکن می‌سازد. آناتومی ستون فقرات به نحو شگفت‌انگیزی خلق شده و ساختار آن به گونه‌ای است که عملکرد‌های بسیار زیادی دارد.

 تمامی اجزای ستون فقرات و مهره‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که از طناب نخاعی محافظت کنند. طناب نخاعی عضو بسیار حساسی است که از میان ساختارهای پیچیده از عضلات، رباط‌ها و استخوان‌ها در کمر عبور می‌کند و امکان ارتباط بین مغز و سایر اجزای بدن  و انتقال پیام‌های حسی و حرکتی را ایجاد می‌کند. آناتومی ستون فقرات یک فرد بالغ در حالت عادی و طبیعی به نحوی بر روی لگن قرار گرفته است که کمترین میزان فشار بر روی لگن وارد شود و از طرف دیگر عضلات کمر برای صاف نگه داشتن ستون فقرات به کمترین نیروی ممکن نیاز داشته باشند.

بخش‌های مختلف ستون فقرات

---

ستون فقرات در بدو تولد دارای 33 مهره‌ی جداگانه است. اما در سن بزرگسالی ما معمولا 24 مهره‌ی مجزا داریم، چرا که برخی از مهره‌های خاجی به یکدیگر جوش می‌خورند.

• 7 مهره‌ی بالایی که در واقع در گردن قرار دارند، مهره‌های گردنی هستند که با نام‌های C1 تا C7 شناخته می‌شوند. مهره‌‌های گردنی وظیفه دارند که انجام حرکات گردنی را ممکن سازند. این مهره‌ها همچنین از طناب نخاعی، عصب‌ها و رگ‌هایی که با سایر نقاط بدن می‌روند، محافظت می‌کنند.
• 12 مهره‌ی بالایی کمر که بعد از مهره‌های گردنی قرار دارند، مهره‌های سینه‌ای یا توراسیک هستند که که با نام‌های T1 تا T12 شناخته می‌شوند.
• ناحیه پایینی کمر یا لومبار دارای 5 مهره است که با نام‌های L1 تا L5 شناخته می‌شوند. ناحیه لومبار در مقایسه با سایر نواحی در ستون فقرات، بیشترین وزن را تحمل می‌کند و به همین خاطر این ناحیه بیش از همه مستعد بروز آسیب و مشکل است و منشاء درد کمر می‌شود.
• نواحی خاجی (ساکروم) و دنبالچه از 9 مهره تشکیل شده‌اند که همگی به هم جوش خورده‌اند و تشکیل یک جسم استخوانی واحد را می‌دهند.

قوس‌های ستون فقرات

---

 هنگامی که از روبه‌رو یا از پشت به ستون فقرات نگاه کنید، انحنا صاف است و تمامی مهره‌ها بدون انحراف به چپ یا راست، مستقیما روی یکدیگر قرار گرفته‌اند. در صورتی که ستون فقرات به سمت چپ یا راست انحنا داشته باشد، اصطلاحا شخص به اسکولیوز یا عارضه‌ی انحراف ستون فقرات مبتلا است.

اما در صورتی که از کنار به ستون فقرات نگاه کنید، مشاهده می‌کنید که ستون فقرات دارای سه قوس یا انحنای طبیعی است:

• ناحیه گردنی در ستون فقرات دارای گودی یا قوس به سمت داخل است.
• ناحیه سینه‌ای از ستون فقرات دارای برآمدگی یا قوس به سمت خارج است.
• ناحیه کمری یا لومبار از ستون فقرات نیز دارای گودی یا انحنای داخلی است.

وجود این انحناها به ستون فقرات کمک می‌کند که وزن سر و بالاتنه را به خوبی تحمل کند و تعادل بدن در حالت ایستاده و نشسته را به خوبی حفظ کند. البته داشتن انحنای بیش از حد (مانند گودی زیاد کمر یا قوز کمر) موجب عدم تعادل در ستون فقرات و مشکلات دیگر می‌شود.

اجزای تشکیل دهنده‌ی ستون فقرات

---

اجزای مختلف تشکیل دهنده‌ی ستون فقرات به نحوی طراحی شده‌اند که از طناب نخاعی محافظت کنند، وزن بدن را پشتیبانی کنند و انجام حرکات مختلف بالاتنه را ممکن سازند.

مهره‌ها

مهره‌ها در ستون فقرات بیشترین وزن و فشار وارد شده به ستون فقرات را تحمل کند. قسمت تنه‌ی مهره‌ها به یک حلقه‌ی استخوانی متصل است که این حلقه نیز دارای زوائدی می‌باشد. یک برآمدگی استخوانی در دو طرف هر مهره وجود دارد که به آن پدیکل گفته می‌شود و این برآمدگی‌ها از حلقه‌ی استخوانی که طناب نخاعی را احاطه کرده است، حفاظت می‌کنند. در پشت هر یک از حلقه‌های مهره نیز یک تیغه‌ی استخوانی (laminae) وجود دارد. در دو طرف ستون فقرات عضلاتی به شکل عرضی وجود دارند که به ستون مهره‌ها متصل هستند. تیغه‌ی استخوانی یا لامینا دارای یک نوک تیز است که زائده‌ی خاری یا spinous process نام دارد. این زائده‌ی خاری به صورت برآمدگی‌های کوچکی در پشت گردن و کمر با دست احساس می‌شود.

دیسک‌های بین مهره‌ای

در بین هر دو مهره از ستون فقرات، یک دیسک قرار دارد که وظیفه‌ی آن جذب فشار  وارد شده به ستون فقرات می‌باشد. دیسک‌ها به شکلی هستند که می‌توانند فشار‌ها را به خوبی جذب کنند و همچنین به مهره‌ها اجازه دهند که روی یکدیگر و در جهات مختلف حرکت کنند. هر یک از دیسک‌های بین‌مهره‌ای دارای یک پوسته‌ی بسیار مستحکم بافتی می‌باشد که آنولوس فیبروس نام دارد و در درون این پوسته ماده‌ی نرمی به نام نوکلئوس پولپوس قرار گرفته است. لایه‌ی مستحکم بیرونی (آنولوس) از ماده‌ی نرم درونی (نوکلئوس) دیسک محافظت می‌کند و دارای بافت‌های محکمی است که به مهره‌های دو طرف دیسک متصل هستند. ماده‌ی نوکلئوس دارای آب فراوانی است و حالتی نرم دارد و به همین خاطر موجب می‌شود که دیسک‌ها نرم باشند و بتوانند فشار‌های وارد شده را جذب کنند.

مفاصل فاست

مفاصل فاست، قسمت قوس‌دار در دو طرف هر یک از مهره‌های مجاور را به هم متصل می‌کنند. بین هر دو مهره‌ی مجاور دو مفصل فاست قرار دارد که هر کدام در یک سمت (چپ و راست) از مهره قرار گرفته‌اند. مفاصل فاست هر مهره را به مهره‌ی بالایی و پایینی آن متصل می‌کنند و وظیفه‌ی آن‌ها این است که به مهره‌ها اجازه دهند که مستقل از یکدیگر، به طرفین چرخش داشته باشند.

فورامن‌های عصبی

فورامن عصبی (گذرگاه های عصبی) در واقع یک دریچه است که از طریق آن شاخه‌های عصبی که از طناب نخاعی نشأت می‌گیرند از داخل ستون فقرات بیرون می‌آیند و به قسمت‌های مختلف بدن می‌روند. بین هر دو مهره از ستون فقرات دو فورامن عصبی، در دو طرف وجود دارد. فورامن برای خروج شاخه‌های عصبی که سیگنال‌های عصبی را از طناب نخاعی به اندام‌ها منتقل می‌کنند،  یک کانال ایمن فراهم می‌کند.

طناب نخاعی و شاخه‌های عصبی

طناب نخاعی از پایین مغز تا ناحیه‌ی بین اولین و دومین مهره‌های کمری (لومبار) امتداد دارد. طناب نخاعی در انتها به شاخه‌های عصبی متعددی تقسیم می‌شود که این شاخه‌های عصبی هر یک به قسمت‌های مختلف پایین‌تنه و پاها می‌روند. به خاطر ظاهری که این انشعاب عصبی در انتهای طناب نخاعی دارد، به آن ریشه‌های عصبی دم‌اسبی (cauda equina) گفته می‌شود. این گروه از عصب‌ها در داخل کانال نخاعی قرار دارند و پس از طی مسافت کوتاهی از آخرین فورامن عصبی خارج می‌شوند و به قسمت‌های مختلف پا می‌روند.

طناب نخاعی توسط یک فضای محافظ به نام دورا (Dura mater) یا سخت‌شامه  احاطه شده است که این غشا به صورت یک غلاف لیفی است. در داخل این غلاف مایعی وجود دارد که طناب نخاعی و شاخه‌های عصبی را کاملا دربر گرفته. هر یک از شاخه‌های عصبی که از ستون فقرات خارج می‌شوند به یک ناحیه مشخص از بدن می‌روند. برای مثال شاخه‌های عصبی که از ناحیه گردنی خارج می‌شوند به قفسه سینه و بازوها می‌رسند و شاخه‌های عصبی که در کمر قرار دارند به لگن، ران‌ها و پاها می‌رسند. این عصب‌ها سیگنال‌های حرکتی را از مغز به اندام‌ها منتقل کرده و همچنین سیگنال‌های حسی را از اندام به مغز انتقال می‌دهد و موجب می‌شود که اندام‌ها حس داشته باشند. بنابراین وارد شدن آسیب به عصب‌ها، ریشه‌های عصبی یا نخاع موجب بروز علائمی مانند درد، گزگز، بی حسی و خواب رفتن و ضعف می‌شود. این علائم ممکن است هم در ناحیه‌ی آسیب‌دیدگی عصب و هم در اندام‌هایی که در انتهای مسیر عصب قرار دارند، بروز کند (برای مثال هم در گردن و هم در دست‌ها).

عضلات ستون فقرات

---

بسیاری از عضلاتی که تنه‌ی بدن و حتی دست و پاها را حرکت می‌دهند نیز به ستون فقرات متصل هستند. عضلاتی که مستقیما ستون فقرات را دربر گرفته‌اند، نقش بسیار مهمی در حفظ حالت صحیح بدن (کمر و گردن) و تحمل کردن وزن بدن توسط ستون فقرات در حین انجام فعالیت‌های روزانه، کار و ورزش دارند. تقویت کردن این عضلات می‌تواند بخش بسیار مهمی از برنامه‌ی فیزیوتراپی و توانبخشی بیماران باشد.

سیستم عصبی

تمامی اجزای ستون فقرات و مهره‌ها به نحوی هستند که از طناب نخاعی محافظت کنند. طناب نخاعی امکان برقراری ارتباط بین مغز و سایر اجزای بدن را ممکن می‌سازد و سیگنال‌های حسی و حرکتی از طریق آن منتقل می‌شوند. طناب نخاعی تقریبا در سطح قرارگیری مهره‌ی L1 به چندین شاخه‌ی عصبی متعدد تقسیم می‌شود و هر یک از این شاخه‌ها به ناحیه‌ای در پایین بدن می‌روند. به این دسته از عصب‌های ریشه‌های عصبی دم‌اسبی گفته می‌شود.

بیماری‌های ستون فقرات

---

از آنجایی که ستون فقرات ساختار بسیار پیچیده‌ای دارد و مرکز حرکتی بدن ما است که در اغلب فعالیت‌ها و کارها درگیر می‌شود، در معرض ابتلا به بسیاری از آسیب‌ها و مشکلات می‌باشد، از جمله:

• پوکی استخوان
• تنگی کانال نخاعی
• بیرون‌زدگی دیسک
• آسیب طناب نخاعی
• اسکولیوز یا انحراف ستون فقرات
• کیفوز یا قوز کمر و پشت
• گودی بیش از حد کمر
• اسپوندلیت
• روماتیسم ستون فقرات
• آرتروز ستون فقرات