ستون فقرات باید انحنای اندکی داشته باشد تا بتواند استرس و فشار حرکات روزمره را جذب کند. اگر این انحنای طبیعی شدید باشد، مشکل عدم هم‌ترازی به وجود می‌آید و چون فضاهای درون کانال ستون فقرات در بعضی نقاط تنگ‌تر می‌شود و ریشه‌های اعصاب مجاور تحت فشار قرار می‌گیرد، بیمار دچار درد می‌شود این انحنای غیرعادی معمولاً به صورت بدشکلی‌هایی مانند اسکولیوز (انحراف ستون فقرات)، لوردوز (گودی کمر) و کیفوز (گوژپشتی) بروز می‌یابد. پزشک بهترین روش درمان را پس از اندازه‌گیری میزان انحنای ستون فقرات توصیه می‌کند. البته بعضی انواع انحراف ستون فقرات قابل درمان نیستند و اصلاح بعضی موارد نیز به جراحی نیاز دارد.
بهترین کار این است که برای ارزیابی شرایط و شدت درد با پزشکی مجرب مشورت کنید. مشکل انحراف ستون فقرات و درد ناشی از آن را گاهی می‌توان از طریق فیزیوتراپی، تغییر سبک زندگی، ورزش درمانی، تحریک الکتریکی، ماساژ، مکمل‌های غذایی و روشهای مناسب دیگر مدیریت کرد.
فهرست مطالب
آشنایی با ستون فقرات
ستون فقرات یا ستون مهره‌ها از قاعده جمجمه تا لگن امتداد دارد و مانند ستونی عمل می‌کند که وزن بدن را نگه می‌دارد و از نخاع محافظت می‌کند. سه قوس طبیعی در ستون فقرات وجود دارد که باعث می‌شود نمای جانبی ستون فقرات شکلی S مانند داشته باشد. این انحناها وزن بدن را به طور یکنواخت توزیع می‌کند و کمک می‌کند تا ستون فقرات فشار فراوانی را تحمل کند.
ستون فقرات از مجموعه استخوان‌هایی به نام مهره تشکیل می‌شود که مانند آجرهایی روی یکدیگر قرار دارند و لایه‌های محافظی به نام دیسک که خاصیت ضربه‌گیری دارند، بین آنها قرار گرفته‌اند.
ستون فقرات به سه ناحیه اصلی زیر تقسیم می‌شود:
- مهره‌های گردنی: ناحیه گردنی بالاترین بخش ستون فقرات است. این ناحیه از هفت مهره تشکیل می‌شود که از بالا به پایین با نام‌های C1 تا C7 نامگذاری می‌شوند. دو مهره اول ناحیه گردنی تکان دادن گردن را ممکن می‌سازد. مهره C1 یا مهره اطلسی که مانند اطلس افسانه‌ای تمام دنیا را نگه می‌دارد، بین جمجمه و بقیه ستون فقرات قرار دارد. مهره C2 که مهره آسه یا محوری نیز گفته می‌شود، زائده‌ای استخوانی به نام زائده دندانی دارد که درون حفره‌ای در مهره اطلس قرار می‌گیرد و چرخاندن گردن را امکان‌پذیر می‌سازد. نخستین انحنای ستون فقرات در ناحیه گردنی قرار دارد. این انحنا قوس رو به داخل خفیفی شبیه به حرف C دارد؛ این قوس رو به داخل انحنای لوردوتیک گفته می‌شود.
- مهره‌های صدری: دوازده مهره (T1 تا T12) در ناحیه قفسه سینه یا ناحیه صدری وجود دارد. دنده‌ها در ناحیه مهره‌های صدری به ستون فقرات متصل می‌شوند. انحنای مهره‌های صدری مانند حرف C برعکس رو به بیرون است و این قوس انحنای کیفوتیک گفته می‌شود.
- مهره‌های کمری: بخش کمری ستون فقرات معمولاً از پنج مهره L1 تا L5 تشکیل می‌شود؛ البته برخی افراد دارای شش مهره کمری هستند. مهره‌های کمری که به مهره‌های صدری و لگن متصل می‌شوند، بخش اعظم وزن بدن را تحمل می‌کنند و بلندترین مهره‌های ستون فقرات هستند. انحنای مهره‌های کمری رو به داخل است و انحنای لوردوتیک گفته می‌شود.
استخوان بزرگی به نام ساکروم یا استخوان خاجی زیر مهره‌های کمری قرار دارد. استخوان خاجی در اصل از چند مهره تشکیل می‌شود که هنگام رشد جنین در رحم به هم جوش می‌خورند. استخوان خاجی قاعده ستون فقرات و پشت لگن را تشکیل می‌دهد. استخوان کوچکی به نام دنبالچه زیر استخوان خاجی قرار دارد، دنبالچه نیز از به هم جوش خوردن چند استخوان کوچکتر در دوران رشد جنین به وجود می‌آید.
ستون فقرات را می‌توان براساس اجزای تشکیل دهنده آن به استخوان‌ها و مفصل‌ها، دیسک‌ها، عصب‌ها و بافت‌های نرم (رباط، تاندون و عضله) تقسیم‌بندی کرد.
اهمیت حالت اندامی صحیح
حالت اندامی صحیح باعث می‌شود که به روشی راه برویم، بایستیم، بنشینیم و بخوابیم که هنگام حرکت کردن و فعالیت‌های تحمل وزن حداقل فشار و کشش به رباط‌ها و عضلات نگهدارنده ستون فقرات وارد شود. حالت اندامی صحیح از مزایای زیر برخوردار است:
- باعث می‌شود که استخوان‌ها و مفاصل در وضعیت هم‌ترازی صحیح قرار بگیرد و در نتیجه از عضلاتمان به روش صحیح استفاده کنیم. به این ترتیب وزن کمتری به سطوح مفصلی وارد می‌شود و احتمال ابتلا به آرتریت فرسایشی و درد مفصلی کمتر می‌شود.
- فشار کمتری به رباط‌هایی که مفاصل ستون فقرات را کنار یکدیگر نگه می‌دارد، وارد می‌شود و در نتیجه خطر آسیب‌دیدگی به حداقل می‌رسد.
- عملکرد عضلات بهبود می‌یابد، در نتیجه بدن انرژی کمتری مصرف می‌کند و از خستگی عضلانی پیشگیری می‌شود.
- حالت اندامی صحیح از فشار و کشش عضلانی شدید، اختلال‌های ناشی از استفاده بیش از حد و حتی کمردرد و درد عضلانی جلوگیری می‌کند.
قدرت و انعطاف‌پذیری کافی عضلات و توانایی حرکتی عادی مفاصل ستون فقرات و دیگر ناحیه‌های بدن برای حفظ حالت اندامی صحیح ضروری است. همچنین لازم است عضلات دو طرف ستون فقرات که نقش موثری در حفظ حالت اندامی دارند، عملکردی موثر و متعادل داشته باشند. به علاوه افراد باید به عادت‌های اندامی خود در خانه و محل کار توجه کنند و وضعیت اندامیشان را در صورت لزوم اصلاح کنند.
حالت اندامی نامناسب باعث می‌شود که فشار و کشش بیش از اندازه‌ای به عضلات وارد شود و حتی وقتی عضلات را برای مدت‌های طولانی در وضعیت خاص نگه می‌داریم، عضلات به مرور شل و ضعیف می‌شود. برای مثال افرادی که ساعت‌های طولانی در محل کارشان از کمر رو به جلو خم می‌شوند، دچار چنین مشکلاتی می‌شوند و عضلاتشان مستعد آسیب‌دیدگی و کمردرد می‌شود.
عامل‌های متعددی در ایجاد حالت اندامی نامناسب نقش دارد که استرس، چاقی، بارداری، ضعیف بودن عضلات، انقباض و خشکی شدید عضلات و پوشیدن کفش پاشنه بلند از شایع‌ترین این عامل‌ها به شمار می‌آیند. به علاوه کاهش انعطاف‌پذیری، محیط کار نامناسب، حالت اندامی اشتباه هنگام کار کردن و عادت‌های ایستادن و نشستن ناسالم می‌تواند منجر به شکل‌گیری حالت اندامی نامناسب شود.
انواع انحراف ستون فقرات
ستون فقرات از استخوان‌های کوچکی به نام مهره تشکیل می‌شود که روی یکدیگر قرار دارند. ستون فقرات سالم از نمای جانبی دارای انحنایی ملایم است.
این انحناها در جذب فشار مربوط به جاذبه و حرکت به بدن کمک می‌کنند. در حالت ایده‌آل وقتی از پشت به ستون فقرات نگاه می‌کنیم، باید ستون فقرات را به صورت خط صافی ببینیم که در وسط پشت بدن امتداد دارد.
اما وقتی ناهنجاری‌های ستون فقرات بروز می‌یابد، انحناهای طبیعی ستون فقرات تشدید می‌شود یا بی‌نظمی‌هایی مشاهده می‌شود ـ این بدشکلی‌ها در قالب سه اختلال گوژپشتی، اسکولیوز و لوردوز مشاهده می‌شود.
کیفوز
کیفوز، گوژپشتی یا قوزپشتی به انحنای شدید ستون فقرات در بخش فوقانی پشت بدن گفته می‌شود. این اختلال در خانم‌های مسن “قوز بیوه‌زن” گفته می‌شود. ناحیه صدری ستون فقرات معمولاً یک انحنای طبیعی جزئی دارد.
انحنای ستون فقرات در بخش بالا و پایین ستون فقرات و گردن به نگه داشتن وزن سر و جذب ضربه کمک می‌کند.
اگر قوس ستون فقرات بیش از حد طبیعی باشد، مشکل گوژپشتی پیش می‌آید. قوز واضحی در بالای پشت بدن بیماران مبتلا به کیفوز دیده می‌شود.
بخش فوقانی پشت بدن در بیماران مبتلا به کیفوز برجسته و گرد است. کیفوز فشار روی ستون فقرات را افزایش می‌دهد و به درد دامن می‌زند. چنانچه فشار قوز ستون فقرات به ریه‌ها وارد شود، کیفوز می‌تواند عامل مشکلات تنفسی هم بشود.
علت قوز کمر
کیفوز در تمام گروه‌های سنی مشاهده می‌شود. چنانچه حالت اندامی نامناسب علت ایجاد قوز باشد، از گوژپشتی با اصطلاح کیفوز وضعیتی یاد می‌شود.
دیگر علل احتمالی گوژپشتی عبارت است از:
- بیماری شوئرمن: علت ابتلا به این بیماری مشخص نیست. بیماری شوئرمن در کودکان مشاهده می‌شود.
- آرتریت و دیگر اختلال‌های فرسایشی استخوانی
- آسیب دیدن ستون فقرات
- پوکی استخوان
- بالا رفتن سن
- ضعف عضلات بخش فوقانی پشت بدن
- سرخوردگی دیسک
- عفونت ستون فقرات
- تومور
روشهای درمان کیفوز
چنانچه کیفوز با علائمی مانند خستگی، مشکلات تنفسی و درد همراه باشد، مراجعه به متخصص ارتوپد توصیه می‌شود.
روش درمان کیفوز با توجه به علت ایجاد کیفوز و شدت گوژپشتی توصیه می‌شود.
روشهای درمان زیر با توجه به علت کیفوز به کار برده می‌شود:
- بیماری شوئرمن: جراحی اصلاحی، بریس یا فیزیوتراپی
- تومور: چنانچه احتمال تحت فشار قرار گرفتن نخاع وجود داشته باشد، تومور طی عمل جراحی برداشته می‌شود.
- پوکی استخوان: کاهش تراکم استخوان درمان می‌شود تا کیفوز شدیدتر نشود.
- عفونت: آنتی بیوتیک غالباً برای درمان عفونت تجویز می‌شود.
اسکولیوز
اسکولیوز به انحنای غیرعادی ستون فقرات گفته می‌شود.
ستون فقرات در حالت عادی انحنایی در پایین کمر و بالای شانه دارد. اما اگر انحنایی به شکل حرف C یا S از یک سمت به سمت دیگر ستون فقرات مشاهده شود، به احتمال زیاد فرد دچار اسکولیوز یا انحراف ستون فقرات است.
اسکولیوز غالباً به دو دسته ساختاری و غیرساختاری تقسیم‌بندی می‌شود. اسکولیوز ساختاری پی‌آمد آسیب‌دیدگی، بیماری یا نقص مادرزادی است و دائمی محسوب می‌شود. اما اسکولیوز غیرساختاری به انحناهای موقتی گفته می‌شود که امکان اصلاح آن وجود دارد.
علل اسکولیوز
80 درصد موارد اسکولیوز علت مشخصی ندارد. بااین حال دلایل زیر می‌تواند باعث انحراف ستون فقرات شود:
- فلج مغزی: فلج مغزی نوعی اختلال سیستم عصبی است که بر یادگیری، مشاهده، تفکر، شنوایی و حرکت اثر می‌گذارد.
- آتروفی عضلانی: این اختلال ژنتیکی غالباً باعث ضعف عضلات می‌شود.
- آسیب‌دیدگی یا عفونت ستون فقرات
- نقص‌های مادرزادی مانند اسپینا بیفیدا که استخوان‌های ستون فقرات نوزاد را درگیر می‌کند.
روشهای درمان اسکولیوز
پزشک روش درمان اسکولیوز را با در نظر گرفتن عامل‌های مختلفی توصیه می‌کند که مهم‌ترین آنها میزان انحراف ستون فقرات است. پزشکان هنگام توصیه کردن بهترین روش درمان به عامل‌های کلیدی زیر نیز توجه می‌کنند:
- سن بیمار
- نوع و میزان انحنا
- نوع اسکولیوز
بستن بریس و جراحی دو روش اصلی درمان انحراف ستون فقرات به شمار می‌آید.
بستن بریس
بستن بریس غالباً در شرایط زیر توصیه می‌شود:
- چنانچه بیمار در حال رشد باشد و میزان انحراف بیشتر از 25 ـ 30 درجه نباشد.
- بیمار هنوز در حال رشد باشد، میزان انحراف 20 ـ 29 درجه و در حال تشدید شدن باشد.
- هنوز حداقل دو سال از رشد بیمار باقی مانده باشد و میزان انحراف 20 ـ 29 درجه باشد.
بستن بریس ستون فقرات را صاف نمی‌کند، اما می‌تواند از تشدید انحراف جلوگیری کند. چنانچه انحراف ستون فقرات در مراحل اولیه تشخیص داده شود، بستن بریس مداخله درمانی موثری خواهد بود.
جراحی
جراحی برای درمان بیمارانی که میزان انحراف ستون فقراتشان بیشتر از 40 یا 50 درجه است، توصیه می‌شود. همچنین اگر انحراف ستون فقرات سبک زندگی بیمار را مختل کرده باشد و باعث ناراحتیش شده باشد، می‌توان جراحی را برای اصلاح انحراف انجام داد.
فیوژن ستون فقرات یا خشک کردن مهره‌ها روش جراحی استاندارد اسکولیوز محسوب می‌شود. جراح چند مهره را با استفاده از گرفت استخوانی، پیچ و مهره به هم متصل می‌کند.
لوردوز
ستون فقرات در حالت عادی انحنایی جزئی در بخش فوقانی و تحتانی و گردن دارد. این انحناها برای موارد زیر مفیدند:
- ضربه‌گیری
- نگه داشتن وزن سر
- نگه داشتن سر بالای لگن
- خم شدن و حرکت منعطف
لوردوز یا گودی کمر زمانی ایجاد می‌شود که کمر انحنای رو به داخلی بیشتر از حد عادی داشته باشد. چون لوردوز هم گردن و هم پایین کمر را درگیر می‌کند، فشار مضاعفی به ستون فقرات وارد می‌شود و در نتیجه بیمار دچار درد و ناراحتی می‌شود. اگر لوردوز به موقع درمان نشود، توانایی حرکت کردن بیمار مختل می‌شود.
علت گودی کمر
هرچند لوردوز در هر سنی مشاهده می‌شود، اما ابتلا به بعضی عارضه‌ها و وجود عامل‌های خطر خاص احتمال ایجاد لوردوز را افزایش می‌دهد.
عامل‌های خطر لوردوز عبارتند از:
- آسیب دیدن پایین کمر
- وضعیت اندامی نامناسب
- چاقی
- دیسکیت: التهاب فضای بین مهره‌ها
- پوکی استخوان: کاهش تراکم استخوان
- اسپوندیلولیستزی: این ناهنجاری زمانی رخ می‌دهد که یک مهره روی مهره دیگر رو به جلو سر بخورد و در نتیجه هم‌محوری ستون فقرات از بین برود.
- آکندروپلازی: نوعی کوتولگی
عارضه‌ها و مشکلات عضلانی نادری نیز وجود دارند که سیستم عصبی را درگیر می‌کنند و موجب گودی کمر می‌شوند. این عارضه‌ها عبارتند از:
- دیستروفی عضلانی
- فلج مغزی
- میلومننگوسل
- آتروفی عضلات ستون فقرات
روشهای درمان لوردوز
اگر لوردوز شدید نباشد، نیازی به درمان ندارد. پزشک درمان مناسب را با توجه به علائم موجود و شدت انحناء توصیه می‌کند.
به طور کلی روشهای زیر برای درمان لوردوز به کار برده می‌شود:
- درمان دارویی: مصرف بعضی داروها درد و ورم را به حداقل می‌رساند.
- فیزیوتراپی: فیزیوتراپی دامنه حرکتی را بهبود می‌دهد و عضلات را تقویت می‌کند.
- کاهش وزن: کاهش وزن به اصلاح وضعیت اندامی کمک می‌کند.
- بریس: بستن بریس غالباً به کودکان و نوجوان توصیه می‌شود.
- جراحی: جراحی غالباً برای درمان موارد شدید لوردوز مرتبط با مشکلات عصبی پیشنهاد می‌شود.
راه‌های پیشگیری از انحراف ستون فقرات
روش صحیح نشستن
- پاهایتان را روی کف زمین بگذارید یا اگر پاهایتان به زمین نمی‌رسد، پاهایتان را روی زیرپایی بگذارید.
- پاهایتان را روی هم نیندازید. مچ پاها باید جلوی زانوها قرار بگیرد.
- به گونه‌ای بنشینید که فاصله اندکی بین پشت زانوها و جلوی صندلی وجود داشته باشد.
- زانوها باید زیر مفصل‌های ران یا هم‌سطح با آنها قرار بگیرد.
- پشتی صندلی را به گونه‌ای تنظیم کنید که بخش میانی و تحتانی ستون فقرات تکیه‌گاه مناسبی داشته باشد.
- شانه‌ها را شل کنید و ساعدها را موازی با زمین نگه دارید.
- برای مدتی طولانی در یک موقعیت ننشینید.
روش صحیح ایستادن
- عمده وزن بدن را روی برجستگی کف پا بیندازید.
- زانوها را کمی خم کنید.
- پاها را تقریباً به عرض شانه‌ها باز کنید.
- بگذارید بازوهایتان آزادانه کنار بدن آویزان بماند.
- صاف بایستید و شانه‌ها را عقب ببرید.
- شکم را به داخل بکشید.
- سر را صاف نگه دارید، به گونه‌ای که لاله‌های گوش با شانه‌ها در یک خط قرار بگیرد. سر را رو به جلو، عقب یا طرفین نبرید.
- اگر مجبورید مدتی طولانی بایستید، وزن را بین پنجه و پاشنه یا بین دو پا جابه‌جا کنید.
روش صحیح خوابیدن
- تشک مناسبی تهیه کنید. هرچند معمولاً تشک سفت توصیه می‌شود، برخی افراد متوجه می‌شوند که خوابیدن روی تشک نرم‌تر کمردردشان را کاهش می‌دهد. بنابراین تشکی تهیه کنید که خوابیدن روی آن برایتان راحت باشد.
- بالش زیر سرتان بگذارید. بالش‌های مخصوصی در بازار وجود دارد که به اصلاح حالت اندامی نامناسب که ناشی از وضعیت بد خوابیدن است، کمک می‌کند.
- روی شکم نخوابید.
- خوابیدن به پهلو یا پشت عموماً برای تسکین کمردرد بهتر است. اگر به پهلو می‌خوابید، بالشی را بین پاهایتان بگذارید. اگر به پشت می‌خوابید، بالشی را زیر زانوهایتان بگذارید.
