توموگرافی رایانه‌ای (CT scan یا CAT scan) نوعی عمل تصویربرداری تشخیصی غیرتهاجمی است که از ترکیبی از رادیوگرافی و تکنولوژی رایانه برای تولید تصاویر افقی یا محوری از بدن استفاده می‌کند ـ به این تصاویر غالباً اسلایس گفته می‌شود. سی تی اسکن تصاویر دقیقی را از تمام بخش‌های بدن از جمله استخوان‌ها، عضلات، چربی و اندام‌های مختلف نشان می‌دهد. تصاویر سی تی اسکن از عکس‌های رادیوگرافی دقیق‌تر است و جزئیات بیشتری را نشان می‌دهد.
فهرست مطالب
سی تی اسکن ستون فقرات
پرتوی انرژی در رادیوگرافی استاندارد بر روی بخشی از بدن که باید بررسی شود، متمرکز می‌شود. صفحۀ پشت بدن پرتوی انرژی را که پس از عبور از پوست، استخوان، عضله و بافت‌های دیگر تغییراتی کرده است، جذب می‌کند. هرچند رادیوگرافی استاندارد اطلاعات بسیاری را ارائه می‌دهد، اما جزئیات دقیقی از اندام‌های داخلی و ساختارهای دیگر در عکس رادیوگرافی دیده نمی‌شود.
پرتوی رادیوگرافی در سی تی اسکن به صورت حلقوی دور بدن حرکت می‌کند و نماهای مختلف متعددی را از یک اندام یا ساختار ثبت می‌کند. اطلاعات رادیوگرافی به رایانه‌ای فرستاده می‌شود که داده‌های رادیوگرافی را تفسیر می‌کند و آنها را به صورت دوبعدی روی نمایشگر نشان می‌دهد.
سی تی اسکن را می‌توان با تزریق ماده حاجب یا بدون تزریق انجام داد. بیمار ماده حاجب یا کنتراست را می‌بلعد یا ماده در رگ بیمار تزریق می‌شود تا بافت یا اندام مورد نظر واضح‌تر دیده شود. چنانچه قرار باشد که سی تی اسکن با استفاده از ماده حاجب انجام شود، از بیمار خواسته می‌شود که از چند ساعت قبل از سی تی اسکن ناشتا باشد.
سی تی اسکن کمر و ستون فقرات نسبت به رادیوگرافی ستون فقرات اطلاعات دقیق‌تری را درباره مهره‌ها (استخوان‌های ستون فقرات) و بافت‌ها و ساختارهای دیگر به دست می‌دهد و بنابراین اطلاعات بیشتری درباره آسیب‌دیدگی‌ها و یا بیماری‌های ستون فقرات در اختیار پزشک قرار می‌گیرد.
رادیوگرافی، تصویربرداری روزنانس مغناطیسی (ام آر آی) ستون فقرات، میلوگرافی و توموگرافی گسیل پوزیترون (PET) روش‌های مرتبط دیگری هستند که برای تشخیص مشکلات ستون فقرات به کار برده می‌شوند.
آناتومی ستون فقرات
ستون فقرات از سی و سه مهره تشکیل می‌شود که توسط دیسک‌های بین‌مهره‌ای از هم جدا می‌شوند. مهره‌های ستون فقرات را به قسمت‌های مختلف زیر تقسیم‌بندی می‌کنند:
- ناحیه گردنی از 7 مهره در گردن تشکیل می‌شود.
- ناحیه صدری از 12 مهره در ناحیه قفسه سینه تشکیل می‌شود.
- ناحیه لومبار (کمری) از 5 مهره در بخش کمر تشکیل می‌شود.
- ساکروم یا استخوان خاجی دارای پنج مهره کوچک و به هم جوش خورده است.
- چهار مهره دنبالچه‌ای به هم جوش می‌خورند و یک استخوان به نام دنبالچه را شکل می‌دهند.
نخاع بخش مهمی از سیستم عصبی مرکزی است که در کانال مهره‌ای قرار دارد و از پایه جمجمه تا بالای کمر کشیده شده است. مهره‌های ستون فقرات و کیسه‌ای حاوی مایع مغزی ـ نخاعی نخاع را در میان می‌گیرند. نخاع پیام‌های حسی و حرکتی را بین مغز و اندام‌ها جابه‌جا می‌کند و بسیاری از رفلکس‌ها را کنترل می‌کند.
دلایل انجام سی تی اسکن ستون فقرات
سی تی اسکن ستون فقرات به منظور ارزیابی ستون فقرات و تشخیص فتق دیسک، تومور و ضایعه‌های دیگر، شدت آسیب‌دیدگی، ناهنجاری‌های ساختاری مانند اسپینا بیفیدا (نوعی نقص مادرزادی ستون فقرات)، بدشکلی‌های عروقی یا عارضه‌های دیگر انجام می‌شود، به خصوص وقتی پزشک با استفاده از روش‌های تشخیصی دیگر مانند رادیوگرافی یا معاینه بالینی نتوانسته باشد به نتیجه‌ای قطعی برسد. CT ستون فقرات برای ارزیابی تاثیرگذاری درمان‌هایی مانند جراحی نیز توصیه می‌شود.
البته پزشکان انجام CT scan ستون فقرات را بنا به دلایل دیگری نیز توصیه می‌کنند.
آمادگی قبل از سی تی اسکن
چنانچه قرار باشد آنژیوگرافی توموگرافی رایانه‌ای (CTA) انجام شود، پزشک معالج دستورات لازم را برای آمادگی قبل از عمل اعلام می‌کند.
اقدامات احتیاطی
اگر باردار هستید یا فکر می‌کنید باردارید، حتماً موضوع را به پزشک معالجتان اطلاع بدهید تا در صورت لزوم از روش‌های تشخیصی دیگر استفاده کنند.
لباس مناسب
قبل از انجام سی تی اسکن لازم است که لباس‌هایتان را با گان مخصوص عوض کنید. وسایلتان را می‌توانید در کمد بگذارید. از آوردن هر گونه زیورآلات، گوشواره، پیرسینگ و اشیای باارزش به کلینیک خودداری کنید.
تزریق ماده حاجب
سی تی اسکن عموماً با تزریق ماده حاجب انجام می‌شود تا تصاویر واضح‌تری از داخل بدن به دست بیاید.
- تزریق ماده حاجب حاوی ید برای برخی بیماران مناسب نیست. اگر مشکل کلیوی دارید، موضوع را به متخصص اطلاع بدهید. در این صورت می‌توانید سی تی اسکن را بدون تزریق انجام بدهید یا از روش تصویربرداری دیگری استفاده کنید.
- قبل از انجام سی تی اسکن لازم است که فرم رضایت‌نامه‌ای را پر کنید که خطرات و عوارض جانبی احتمالی تزریق ماده حاجب در آن به دقت توضیح داده شده است. ماده حاجب معمولاً با استفاده از لوله‌ای کوچک به صورت وریدی تزریق می‌شود.
- متداول‌ترین نوع سی تی اسکن با استفاده از ماده حاجب، کنتراست دوگانه است. ابتدا بیمار ماده حاجب خوراکی را می‌خورد، سپس ماده حاجب تزریق می‌شود. هرچه بیمار ماده حاجب بیشتری بخورد، تصویر واضح‌تری از دستگاه گوارشش به دست می‌آید.
آلرژی
هرگونه آلرژی و حساسیت به ماده حاجب را باید به متخصص کلینیک اطلاع بدهید. اگر سابقه واکنش شدید یا آنافیلاکتیک به ماده حاجب داشته باشید، ماده حاجب تزریق نخواهد شد. اگر واکنش‌هایتان در گذشته خفیف تا متوسط بوده باشد، احتمالاً لازم است که دارو قبل از سی تی اسکن مصرف کنید. پزشک هر گونه آمادگی و اقدام لازم را قبل از انجام سی تی اسکن توضیح می‌دهد.
خوردن و نوشیدن
اگر پزشک دستور سی تی اسکن بدون تزریق داده باشد، خوردن و آشامیدن و مصرف داروهای تجویزی قبل از سی تی اسکن ایرادی ندارد. اما اگر پزشک دستور سی تی اسکن با تزریق داده باشد، از سه ساعت قبل از سی تی اسکن نباید چیزی بخورید، البته نوشیدن مایعات شفاف توصیه می‌شود؛ همین‌طور می‌توانید داروهای تجویز شده را طبق معمول مصرف کنید.
ابتلا به دیابت
دیابتی‌ها می‌توانند صبحانه یا ناهار سبکی را سه ساعت قبل از سی تی اسکن میل کنند. مصرف بعضی داروهای خوراکی دیابت باید از 48 ساعت قبل از سی تی اسکن قطع شود.
مصرف دارو
تمام بیماران می‌توانند داروهای تجویزیشان را طبق معمول مصرف کنند.
پزشک معالج توصیه‌های بیشتر درباره آمادگی قبل از سی تی اسکن را با توجه به مشکل خاص هر بیمار به او اعلام می‌کند.
مراحل انجام سی تی اسکن
سی تی اسکن به صورت سرپایی یا در قالب بخشی از طرح درمان بیماران بستری انجام می‌شود. مراحل سی تی اسکن معمولاً به شرح زیر است:
- از بیمار خواسته می‌شود که لباس‌هایش را با گان عوض کند. بیمار می‌تواند وسایل شخصیش را در کمد بگذارد. همچنین به بیماران توصیه می‌شود که هیچ گونه زیورآلات و اشیای باارزش را همراه خود به کلینیک نیاورند.
- اگر قرار باشد که سی تی اسکن با تزریق انجام شود، ماده حاجب در رگ دست یا بازو تزریق می‌شود. ماده حاجب خوراکی نیز به صورت محلول به بیمار داده می‌شود. همچنین تنقیه ماده حاجب نیز ممکن است.
- بیمار روی تختی دراز می‌کشد که وارد دهانه مدور و بزرگ دستگاه سی تی اسکن می‌شود. برای جلوگیری از حرکت کردن بیمار حین اسکن از بالش و بند استفاده می‌شود.
- متخصص به اتاق دیگری می‌رود که کنترل اسکنر در آن قرار دارد و بیمار را از دریچه تحت نظر می‌گیرد. اسپیکرهایی داخل اتاق اسکن قرار دارد تا متخصص بتواند با بیمار ارتباط برقرار کند و صدایش را بشنود. دکمه اضطراری نیز به بیمار نشان داده می‌شود تا اگر حین اسکن دچار مشکل شود، بتواند متخصص را مطلع کند. متخصص بیمار را تمام مدت تحت نظر دارد و با او حرف می‌زند.
- وقتی اسکنر شروع به چرخیدن دور بدن بیمار می‌کند، اشعه ایکس در مدت زمان‌های کوتاه از بدنش عبور می‌کند. حین اسکن صداهایی شنیده می‌شود که کاملاً عادی است.
- اسکنر اشعه ایکسی را که توسط بافت‌های بدن بیمار جذب شده است، شناسایی و به رایانه منتقل می‌کند. رایانه این اطلاعات را به تصویری تبدیل می‌کند که متخصص رادیولوژی می‌تواند آن تصویر را تفسیر کند.
- بی‌حرکت ماندن بیمار در طول اسکن بسیار مهم است. ممکن است چند بار از بیمار خواسته شود که نفسش را نگه دارد.
- اگر ماده حاجب به بیمار تزریق شود، ممکن است بیمار دچار عوارضی مانند گرگرفتگی، احساس کردن طعم شوری یا فلز در دهان، سردرد خفیف یا حالت تهوع و یا استفراغ شود. این عوارض موقتی است و به سرعت برطرف می‌شود.
- از بیماران خواسته می‌شود که اگر حین تزریق دچار مشکلات تنفسی، تعریق، بی‌حسی یا تپش قلب شدند، مشکلشان را به سرعت اطلاع بدهند.
- تخت اسکن بعد از اتمام اسکن از درون تونل بیرون می‌آید.
- سرمی که برای تزریق ماده حاجب وارد رگ شده است، بعد از اتمام اسکن کشیده می‌شود.
هرچند عمل سی تی اسکن به خودی خود بدون درد است، اما بی‌حرکت دراز کشیدن برای مدتی طولانی کمی درد یا ناراحتی را به همراه دارد، به خصوص اگر بیمار به تازگی آسیب دیده باشد یا عملی تهاجمی مانند جراحی را پشت سر گذاشته باشد. متخصص نهایت تلاشش را می‌کند تا بیمار در طول اسکن راحت باشد و اسکن را با بیشترین سرعت ممکن انجام می‌دهد تا درد یا ناراحتی بیمار به حداقل برسد.
عوارض بعد از سی تی اسکن
اگر سی تی اسکن با تزریق انجام شده باشد، احتمال بروز واکنش‌ها یا عوارض جانبی کوتاه مدت ناشی از دریافت ماده حاجب وجود دارد؛ این عوارض شامل خارش، ورم، راش یا مشکل تنفسی می‌شود. چنانچه با این علائم مواجه شدید، حتماً موضوع را به پزشک معالجتان اطلاع بدهید.
اگر بعد از برگشت به خانه دچار درد شدید یا محل تزریق ورم کرد و قرمز شد، حتماً با پزشک معالجتان تماس بگیرید، چون این عوارض می‌تواند علامت عفونت یا واکنش دیگری باشد.
اگر سی تی اسکن بدون تزریق باشد، معمولاً مراقبت خاصی بعد از سی تی اسکن ستون فقرات نیاز نیست و می‌توانید تغذیه و فعالیت‌های عادیتان را ادامه بدهید، مگر آن که پزشک دستور دیگری داده باشد.
پزشک توصیه‌های اضافی را با توجه به وضعیت خاص هر بیمار به او اعلام می‌کند.
خطرات احتمالی سی تی اسکن
قبل از انجام سی تی اسکن از پزشک معالجتان درباره میزان تشعشع مورد استفاده در اسکن و خطرات احتمالی آن با توجه به وضعیت خاص خود سوال کنید. سابقه واکنش‌های خود در اثر دریافت تشعشع، مانند واکنش‌های مربوط به سی تی اسکن‌ها و دیگر روش‌های رادیوگرافی را یادداشت کنید و به متخصص اطلاع بدهید؛ همچنین جواب آزمایش‌های قبلی را به همراه داشته باشید. اثر تجمیعی دریافت تشعشع در بررسی‌های رادیوگرافی متعدد و یا درمان‌های طولانی مدت می‌تواند خطرناک باشد.
اگر باردار هستید یا احتمال می‌دهید که باردار باشید، حتماً پزشک معالجتان را در جریان بگذارید. دریافت تشعشع در دوران بارداری ممکن است منجر به بروز نقص‌های مادرزادی شود. اگر انجام سی تی اسکن ستون فقرات در دوران بارداری لازم باشد، اقدامات احتیاطی رعایت می‌شود تا جنین حداقل تشعشع ممکن را دریافت کند.
همچنین اگر سی تی اسکن با تزریق در دوران شیردهی انجام شود، مادر تا 24 ساعت بعد از تزریق نباید به فرزندش شیر بدهد.
چنانچه سی تی اسکن همراه با تزریق باشد، خطر بروز واکنش آلرژیک به ماده حاجب وجود دارد. بیماران باید هرگونه حساسیت یا آلرژی به داروها را به پزشک اطلاع بدهند. مطالعات نشان می‌دهد که 85 درصد بیماران واکنش شدیدی به مواد حاجب بر پایه ید نشان نمی‌دهند، بااین حال اگر سابقه واکنش نشان دادن به ماده حاجب دارید و یا دچار مشکلات کلیوی هستید، موظفید پزشک معالجتان را در جریان بگذارید. حساسیت به غذاهای دریایی مانعی برای تزریق ماده حاجب حاوی ید محسوب نمی‌شود.
بیماران دچار نارسایی کلیه یا دیگر ناراحتی‌های کلیوی باید پزشک را از بیماری خود مطلع کنند. ماده حاجب گاهی اوقات باعث نارسایی کلیه می‌شود. عوارض بیماری کلیوی و مواد حاجب در دهه گذشته مورد توجه بیشتری قرار گرفته است، چرا که بیماران کلیوی پس از دریافت ماده حاجب، بیشتر مستعد آسیب‌دیدگی کلیه هستند. همچنین بیمارانی که متفورمین (گلوکوفاژ) مصرف می‌کنند، باید موضوع را قبل از تزریق ماده حاجب به پزشک اطلاع بدهند، چون ممکن است دچار عارضه نادری به نام متابولیک اسیدوز بشوند. از بیماران خواسته می‌شود که مصرف متفورمین را از 48 ساعت قبل از سی تی اسکن تا 48 ساعت بعد از آن متوقف کنند. قبل از آن که بیمار مصرف متفورمین را دوباره شروع کند، آزمایش خون برای بررسی عملکرد کلیه انجام می‌شود.
با توجه به شرایط خاص هر بیمار احتمال بروز خطرات دیگری نیز وجود دارد. نگرانی‌ها و سوالات خود را قبل از موافقت برای انجام سی تی اسکن با پزشک در میان بگذارید.
